Vang bóng một thời: Chuyện ông Bát Xì

Vang bóng một thời: Chuyện ông Bát Xì 

BT- Phan Thiết xưa có câu “Nhất Xì, nhì Đậu”. Xì tức là ông Bát Xì, tên thật là Trần Gia Hòa. Đậu là bà Lục Thị Đậu - người được chúng tôi  đề cập trong số báo tuần trước. Hai người, một nam, một nữ giàu có nhất Phan Thiết. Câu nói của người xưa  thôi thúc chúng tôi tìm về quá khứ.

Ông Bát Xì, tên thật là Trần Gia Hòa.

 Cuộc đời cơ cực

Ngày ấy ở làng Phú Trinh (Phan Thiết), vợ chồng một thầy giáo nghèo sinh được 2 cô gái và 1 cậu con trai. Cậu con trai đặt tên Trần Gia Hòa với mong muốn con mình có cuộc sống bình an, hạnh phúc sau này. Người chồng hằng ngày dạy học cho bọn trẻ trong xóm nghèo, còn người vợ tảo tần chợ búa kiếm thêm đồng rau, đồng cháo nuôi con. Gia đình nhỏ ấy luôn đầy ắp tiếng cười. Thế nhưng hạnh phúc  đó chẳng được lâu. 9 năm sau đó  cậu bé Gia Hòa vĩnh viễn mất mẹ. Cha cậu buồn rồi sinh bệnh tật không còn sức  dạy học, nuôi con. Trong  khốn cùng, cha cậu  bấm bụng cho con mình đi  giúp việc cho một nhà giàu để nhận một số tiền trang trải việc gia đình. Cuộc sống bất hạnh của  cậu bé 9 tuổi bắt đầu từ đây. Cậu bị gia chủ bắt làm quần quật, mỗi buổi cơm chỉ được một con cá nục nhỏ, quần áo dơ thì đợi đến tối cởi ra giặt, sáng mặc lại chứ không có đồ thay. Năm  Gia Hòa 15 tuổi may nhờ  bà kế mẫu ăn ở cần kiệm, bỏ ít tiền chuộc cậu về cho đi gánh muối mướn và lên rừng kiếm củi. Được vài năm, giặc Tây đến cậu xin đi cắt cỏ ngựa và làm bồi cho bọn Tây kiếm tiền mang về cho cha và mẹ (kế).

Dãy phố trên đường Ngô Sĩ Liên (hướng nhìn từ ngã tư quốc tế vào chợ Phan Thiết) trước đây có 15 căn của ông Bát Xì.

18 tuổi, Gia Hòa lập gia đình với một cô gái nghèo tên Phạm Thị Trí trong làng. Vợ chồng tất tả làm ăn nhưng  việc gì  cũng thất bại. 7 đứa con ra đời nhưng bệnh tật không tiền chữa trị và lần lượt ra đi. Bất hạnh và tai ương luôn bám riết  người chồng, người cha ấy. Một lần theo người ta đi vớt củi  mùa lũ trên thượng nguồn sông Cà Ty, Trần Gia Hòa  trượt tay, bị nước cuốn trôi và may mắn  bám vào được tảng đá mồ côi giữa dòng. Sau lần chết hụt đó, Trần Gia Hòa nghĩ rằng ông trời muốn mình phải sống vì vậy phải nghĩ cách tồn tại và vươn lên. Vợ chồng không nản chí và chọn nghề muối mắm để sống. Khi  có được vài chục đồng, vay thêm  ba chục đồng nữa, vợ chồng  muối được một thùng cá đầu tiên, rồi dần dà cất được lều cá tại Phú Trinh. Đang trong lúc bắt đầu làm ăn phát đạt, vợ của ông đột ngột mất, bỏ lại  ông với những quyết tâm làm thay đổi  cuộc sống.

 Hàm hộ của các hàm hộ

Năm 1910, ông Trần Gia Hòa 38 tuổi, quyết định tái hôn với bà Nguyễn Thị Trụ ở làng Phú Tài. Từ một sở lều mắm đầu tiên ở ven sông Cà Ty, ông bà phát triển thành một khu nhà lều chế biến nước mắm có hàng trăm thùng trổ và hàng trăm  lao động trong một số năm. Và dĩ nhiên, ghe thuyền đánh cá ở Phan Thiết đều tập trung cá về  nhà lều của ông... Không chỉ ở Phan Thiết, vợ chồng ông ra Phan Rí, một trung tâm ngư nghiệp thời đó để xây dựng nhiều sở lều nước mắm. Tiền lãi từ sản xuất nước mắm,  vợ chồng dành  mua nhà phố và mua ruộng. Trong bản phân chia thừa kế của ông, có gần 70 căn nhà phố ở các đường: Gia Long (Nguyễn Huệ ngày nay), Trưng Trắc… Riêng tại đường Ngô Sĩ Liên hiện nay, ông có nguyên dãy nhà phố 15 căn, ngó mặt ra chợ lớn Phan Thiết. Về ruộng vườn, ông bà có hơn 4.000 ha ở các làng: Đại Tài, Đại Nẫm, Tầm Hưng, Thiện Mỹ, Phú Lâm, Phú Hội, Lại An, Tỳ Hòa, Vĩnh Hòa, Phú Tài, Phú Long... Có thể nói từ thập kỷ 20 - 40 của thế kỷ XX, vợ chồng ông Trần Gia Hòa là người sản xuất nước mắm (hàm hộ) quy mô lớn nhất tại Bình Thuận. Các nhà hàm hộ nổi tiếng ở Phan Thiết sau này cũng do vợ chồng ông cho mượn tiền và giúp đỡ để làm ăn mà phát đạt.

Căn nhà xưa của ông Bát Xì ở Phú Trinh (đường Lê Thị Hồng Gấm) giờ chỉ còn mái vòm do chủ nhà (người khác mua lại) còn giữ lại làm kỷ niệm.

Tìm hiểu tại sao ông Trần Gia Hòa lại được người đời gọi bằng cái tên Bát Xì, chúng tôi được người nhà ông cho biết, những người có tiền của thời đó nếu có đóng góp nhiều cho xã hội thì đệ đơn lên triều đình xin phong tước và ông Trần Gia Hòa  được triều đình Huế phong  Bát Phẩm (một tước phong như huân chương ngày nay). Tên gọi Bát Xì là từ ghép của tước Bát Phẩm  với Xì là tên tục của ông (từ đây trở đi gọi ông Trần Gia Hòa là Bát Xì).

Tại góc đường Lê Thị Hồng Gấm - Yersin (trước Công ty Lâm nghiệp Bình Thuận ) có cây cầu bê tông nhỏ mà ngày nay người ta quen gọi là cầu Bát Xì là do ông bà Bát Xì xây dựng, bắc qua con rạch từ phía Phú Tài chảy ra sông Cái (Cà Ty ).

Nhiều tài liệu ghi nhận: Vợ chồng ông Bát Xì đã tham gia ủng hộ “Tuần lễ vàng” cho Chính phủ Hồ Chủ tịch năm 1946(1). Đặc biệt, ông Bát Xì là cổ đông lớn của Công ty Liên Thành, một công ty được thành lập từ ý tưởng của chí sĩ Phan Châu Trinh. Liên Thành là chủ sở hữu và sáng lập ra Trường Dục Thanh (Phan Thiết), nơi thầy giáo Nguyễn Tất Thành  từng dạy học và cũng chính Liên Thành góp phần tổ chức, giúp đỡ tài chính cho nhà ái quốc Nguyễn Tất Thành vào Sài Gòn, rồi sang Pháp(2). Không những thế ông Bát Xì còn là cổ đông của Công ty Huỳnh Thúc Kháng. Công ty này là chủ của tờ báo Tiếng Dân nổi tiếng tại Huế với chủ trương chống bạo quyền, hô hào khai sáng, tập hợp nhân dân chống áp bức, mở mang dân trí, dân sinh do cụ Huỳnh Thúc Kháng là chủ bút (đến năm 1943 tờ báo bị chính quyền Pháp đóng cửa)(3).

 Gọi con về cống hiến cho Tổ quốc

Với bà Nguyễn Thị Trụ, ông bà Bát Xì có 4 người con (2 trai, 2 gái). Cả 4 người con ông đều  sang Pháp du học. Một người con  tên Trần Văn Trường đỗ tiến sĩ y khoa năm 1938 và cũng mất năm này tại Pháp. Hai người con gái  đều học nghề thuốc tại Pháp rồi về nước làm việc. Một người là bà Đốc Vy cùng chồng mở phòng khám bệnh lớn đối diện Rạp hát Hồng Lợi (nay là Thành ủy Phan Thiết), sau này vào Sài Gòn lập công ty bào chế thuốc. Người con gái còn lại cũng làm nghề y. Riêng người con trai út tên Trần Ngọc Thành sau khi du học tại Pháp về nước tham gia Việt Minh. Ông Thành là đại đội phó đại đội Hoàng Hoa Thám lừng danh tại Bình Thuận và các tỉnh miền Trung, Tây nguyên (Đại đội trưởng là Nguyễn Minh Châu, sau này là thượng tướng Quân đội nhân dân Việt Nam). Ông Thành được tặng thưởng nhiều huân chương chiến công. Chính ông Trần Ngọc Thành - Đại đội phó và ông Bùi Văn Mỳ (Trung đội trưởng) chỉ huy trận tập kích vào đồn Lầu Ông Hoàng ngày 14/6/1947(4). Đây là một trong 10 trận đánh tiêu biểu nhất trong lịch sử kháng chiến chống Pháp - Mỹ của tỉnh Bình Thuận. Năm 1952, ông Trần Ngọc Thành bị giặc bắt và xử tử tại bưng Cò Ke (xã Tiến Thành, Phan Thiết).

LÊ HUÂNhttp://baobinhthuan.com.vn/vn/default.aspx?cat_id=580&news_id=68897#content